Ekmeği bulamayan pastaya yönelirse

Fransa Kraliçesi meşhur Marie Antoinette, hemen hemen hepimizin ilkokul sıralarından beri kulaklarına çalınan meşhur “Ekmek bulamazlarsa pasta yesinler” sözünü bundan tam 236 sene önce söylemedi.

Aslında bu cümlenin yalnızca kuruluş tarihi değil varlığı da şüpheli

Fransız Devrimi’ne doğru süreçte halkın yaşadığı gıda sıkıntısı karşısında Fransa Kraliçesi Marie Antoniette’nin “ekmek bulamıyorlarsa pasta yesinler” dediği iddiası doğrulanamamaktadır. Marie Antoniette’nin bu sözü söylediğine dair belge ya da tanık yoktur. Bahse konu söz Fransız Devrimi’nden 22 yıl önce Jean Jacques Rousseau tarafından kaleme alınan İtiraflar (Confessions) adlı kitapta geçmiştir. Fransız Devrimi’ne giden süreçte halkın tepkisini çeken harcamaları ve yaşantısı nedeniyle kendisini kötülemek niyetiyle Marie Antoinette’e mâl edildiği anlaşılmaktadır.

Fransızca orjinali “S’ils n’ont pas de pain, qu’ils mangent de la brioche“, İngilizce karşılığı “If they don’t have bread, let them eat cake” olan, dilimize “ekmek bulamazlarsa, pasta yesinler” ya da “ekmek yoksa pasta yesinler” şeklinde çevrilen bu ünlü söz, Fransa Kraliçesi ve 16. Louis’in eşi Marie Antoinette’e sıklıkla atfedilir.

Hikaye odur ki, Fransa’da yapılan un zamları sonucunda ekmek kıtlığı oluşur ve Fransız kadınlar Kral ve Kraliçe’nin ikamet ettiği Versay sarayına yürürler. Hadiseyi gören Kraliçe, ne olup bittiğini sorar. “Ekmek istiyorlar” yanıtıyla Durumu öğrendiğinde ise ünlü vecizeyi aktarır Ancak sanılanın aksine bu söz aslında Marie Antoniette’nin ağzından çıkmamıştır

Büyük ihtimalle, Fransız Devrimi’ne giden süreçte halkın tepkisini çeken harcamaları ve yaşantısı nedeniyle kendisini kötülemek niyetiyle Marie Antoinette’e mâl edilmiştir. Halkın yoksulluktan kıvrandığı dönemde şatafatlı bir hayat yaşadığı düşünülen Kraliçe Antoniette, Fransız Devrimi’nin ardından 1793’te idam edilmiştir

Nitekim Nur Akın'ın "19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera" adlı eserinde Beyoğlu'nunönemi şu şekilde açıklanmaktadır:

Söylediğine dair bir kanıt ya da tanık bulunmamaktadır.

İfade ilk kez Jean Jacques Rousseau’nun İtiraflar (Confessions) adlı kitabında geçer. 1767’de tamamlanan İtiraflar’ın 6. cildinde Rousseau, yaşanan kıtlık karşısında ünlü bir prensesin (a great princess) bu ifadeyi kullandığını belirtmişti. Rousseau’nun bu deyişi daha sonra devrimcileri etkilemişti. Bu kullanım, daha sonra akıllara Marie Antoniette’yi getirmiş olabilir. Ancak, bu durum doğru olamaz.

Çünkü, 1755 yılında doğan Marie Antoniette 1767 yılında sadece 12 yaşındaydı ve büyük bir prenses değildi. Rousseau’nun iddiasını inceleyenler, Rousseau’nun Marie Antoniette’den daha önce yaşamış olan başka bir prensesi kastettiğini düşünmektedirler.

John Lloyd ve John Mitchinson’ın Cahillikler Kitabı’nda (2006: 35) aktardığı üzere bu söz, 1760’tan itibaren aristokratik çürümenin bir tasviri olarak kullanılmaktaydı ve Rousseau da bu sözü daha 1740’ta duyduğunu ifade etmekteydi .

Aradan geçen bu süre de durumu ortaya koymaktadır. Les Guêpes adlı derginin 1843 yılındaki bir sayısında Fransız yazar Jean-Baptiste Alphonse Karr, bu sözü ilk kez 1760 yılında yayınlanan bir kitapta gördüğünü ve Marie Antoniette’ye ait olamayacağını yazmıştır.

Sözün Marie Antoniette’ye ait olduğuna dair yazılı kaynaklarda iddia, Fransız Devrimi’nin 50 yıl sonrasında görülmüştür.

Marie Antoinette’nin bu sözü söylemiş olma ihtimali, ekmek kıtlığına dair günlüğüne aldığı şu not ile azalmaktadır: “Kendi bahtsızlıklarına rağmen bizlere böylesine iyi davranan bu insanları gördükçe, onların mutluluğu için kesinlikle daha sıkı çalışmamız gerektiğini düşünüyorum. Bu gerçeği Kral da görmektedir. Kendi adıma konuşmam gerekirse, taç giydiğim günü yüz yıl bile yaşasam da hayat boyu unutmayacağım."

İddia edilen vecizenin Fransızca orjinalinde geçen kelime, bir tür Fransız ekmeği olan “brioche”dur. Türkçe’de “tatlı çörek” anlamına gelmektedir. Terayağlı ve yumurtalı bir tür tatlı ekmektir. Yani, sözün aslında “pasta” ifadesi geçmemektedir. Dilimize çevrilirken “pasta”ya dönüşmüştür. Bu durumun bir örneği İngilizce çevirisinde de görülmektedir. Bahse konu sözün İngilizce çevirisinde “brioche”, “cake” yani “kek” şeklinde geçmektedir. Bu durum aslında iddia edilen sözün yanlış kullanımının ve anlaşılmasının en temel nedenlerinden biridir. Sözün orjinali bu açıdan değerlendirildiğinde, Marie Antoniette’nin aslında iyi niyetli bir şekilde bu ifadeyi kullanmış olabileceği bile düşünülebilir.